De burgemeester wordt gekozen voor een periode van zes jaar, bij geheime stemming en met absolute meerderheid, tijdens de eerste gemeenteraad na de gemeenteraadsverkiezingen. De burgemeester wordt dus niet rechtstreeks gekozen!
Hij of zij is de voorzitter van de gemeenteraad: hij of zij moet het leven van de gemeente beheren en organiseren. De burgemeester is een gedecentraliseerde autoriteit, hij is ook verantwoordelijk voor de activiteiten van de gemeentepolitie.

De combinatie van een gemeentelijk ambt met dat van afgevaardigde, senator, regio of departementsvoorzitter is niet toegestaan.
Toch draagt de burgemeester twee petten: hij is zowel een agent van de staat als van de gemeente.

Als officieel onderscheidingsteken draagt de burgemeester de driekleurige sjaal op zijn rechterschouder, het blauw zo dicht mogelijk bij de kraag (voor de plaatsvervanger is het tegenovergestelde het geval, de rode rand van de kraag).

De burgemeester, vertegenwoordiger van de staat in zijn gemeente

Als staatsagent handelt de burgemeester onder toezicht van de prefect of het openbaar ministerie. Hij organiseert de verkiezingen in zijn gemeente: de gemeenteraadsverkiezingen en de presidentsverkiezingen. Als ambtenaar van de burgerlijke stand publiceert de burgemeester wetten en reglementen, ondertekent (vaak zijn of haar plaatsvervangers) geboorte-, overlijdens-, huwelijks- en echtscheidingsakten en geeft hij of zij bepaalde vergunningen af, zoals drankwinkelvergunningen, enz.

De burgemeester, uitvoerend ambtenaar van de gemeente

De burgemeester is verantwoordelijk voor de uitvoering van de besluiten van de gemeenteraad en stelt de begroting op. Hij vertegenwoordigt de gemeente in de rechtszaal, ondertekent contracten, vergunt opdrachten. Op het gebied van stedenbouw beheert hij het gemeentelijk erfgoed, de woningbouw, de bouw en het onderhoud van openbare gebouwen en verleent hij bouwvergunningen. Het zorgt ook voor wegen, watervoorziening en markten.

Onder zijn of haar bevoegdheid organiseert de gemeente het stadsvervoer en onderhoudt zij de groenvoorzieningen en begraafplaatsen. De burgemeester subsidieert verenigingen en neemt deel aan de bouw van culturele en sportfaciliteiten. De gemeenteraad kan bevoegdheden delegeren aan de burgemeester op een groot aantal gebieden: leningen, scholen, culturele activiteiten, gezondheid, sociaal welzijn, rechtszaken, enz.

De burgemeester is ook verantwoordelijk voor de handhaving van de openbare orde. Hij of zij is ook het hoofd van het gemeentebestuur, d.w.z. hij of zij is de overste van het personeel van de gemeente en kan beslissen over de organisatie van de diensten. Ten slotte is de burgemeester een gerechtsdeurwaarder, d.w.z. hij stelt overtredingen vast, stelt rapporten op, informeert het openbaar ministerie over misdrijven en overtredingen, enz.

De burgemeester handelt onder toezicht van de gemeenteraad, die ten minste eenmaal per kwartaal bijeen moet komen.

Maar de praktijk is anders

Frankrijk telt ongeveer 35.000 gemeenten, waarvan meer dan 34.000 minder dan 2.000 inwoners hebben en meer dan één gemeente op twee minder dan 500 inwoners heeft. De bevoegdheden van de burgemeesters zijn daarom vaak beperkt. Daarom hebben groeperingen en intercommunales zich sterk ontwikkeld. Er zijn nu metropolen, stedelijke gemeenschappen...

Maar al die samenwerkingsverbanden leggen ook een zware last op de schouders van de burgemeester. Hij of zij wordt geacht aanwezig te zijn bij allerlei vergaderingen en evenementen, wat vaak een aanzienlijke belasting is, zowel in tijd als in geld. Veel burgmeesters van kleinere gemeentes houden het dan ook na één of enkele mandaten voor gezien.

De burgemeester blijft een sleutelfiguur in de gemeente en behoort tot de meest gerespecteerde politici, zoals blijkt uit de relatief hoge opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen.